20 Milyon Yıl Önce Batan Mega Tektonik Levha Pontus Keşfedildi
Bilim insanları Batı Pasifik Okyanusu’nda uzun süredir kayıp olan bir tektonik plaka tespit etti. Pontus adı verilen ‘mega plaka’ bir zamanlar 15 milyon mil kare, yani bugünkü Pasifik Okyanusu’nun yaklaşık dörtte biri büyüklüğündeydi.
Ancak milyonlarca yıl boyunca yer çekimi tarafından komşu bir levhanın altına çekilerek yavaşça dibe daldı ve kayboldu.
Pontus en geç 160 milyon yıl öncesine kadar ve en yakın 20 milyon yıl öncesine kadar varlığını sürdürmüştür, ancak bu zamana kadar büyüklüğü ciddi ölçüde azalmış olmalıdır.
Araştırmacılar, levhayı ve hareketini tanımlamak için bilgisayar modellemesi kullandılar ve ‘Pontus’un kalıntıları’ olarak tanımlanan okyanus kayalarını incelediler.
Çalışmanın yürütücüsü Van de Lagemaat, “Bir zamanlar Dünya’nın yüzeyinde bulunan ve artık var olmayan pek çok levha var” dedi.
160 milyon yıl öncesine kadar giden modelimde Pontus o zamandan beri var, ama daha eski de olabilir, diyor.
Sonunda yaklaşık 20 milyon yıl önce yok oldu, yani en az 140 milyon yıl, ama büyük olasılıkla daha uzun süre Dünya yüzeyindeydi.
Dünya’nın litosferinin – kayalık, en dış kabuğu – şu anda her biri farklı şekil ve boyutlarda olan yaklaşık 15 tektonik plakadan oluştuğu iyi bilinmektedir.
Tektonik plakaların sınırları boyunca güçlü sismik faaliyetler tespit edilebilir; plakalar birbirlerine sürtünerek depremlere neden olurlar.
Ancak eski jeolojik geçmişte, büyük levhalar ‘dalma-batma’ yoluyla Dünya’nın mantosu içinde kaybolmuştur.
Bu, bir litosferik levhanın bir kenarının diğerinin kenarının altına doğru itildiği jeolojik bir süreçtir ve zamanla tüm bir levha kaybolabilir.
Daha da önemlisi, dalmış bir levha Dünya’nın mantosuna ‘battığında’ arkasında izler bırakır, yani dağ kuşaklarında saklı kaya parçaları.
Van de Lagemaat yaptığı açıklamada, “Dalma devam eden bir süreçtir” dedi.
Dalmakta olan levha aslında çevresindeki mantodan daha yoğundur, bu nedenle yer çekimi temel olarak levhayı mantonun içine doğru çeker. Ancak dalma-batma süreci sırasında, dalmakta olan levhanın üst kısımları bazen kazınır.
Van de Lagemaat ve meslektaşları çalışma için Dünya’nın en karmaşık levha tektoniği bölgesini, yani Filipinler çevresindeki alanı inceledi.
Bu bölge, çeşitli levha sınırlarının bir araya geldiği farklı levha sistemlerinin ‘karmaşık bir kavşağı’ olarak tanımlanıyor.
Van de Lagemaat, “Bölge neredeyse tamamen okyanus kabuğundan oluşuyor, ancak bazı parçalar deniz seviyesinin üzerinde yükseliyor ve çok farklı yaşlardaki kayaları gösteriyor” dedi.
Ekip, mevcut plakaların hareketlerini bilgisayar modellemesi ile yeniden yapılandırmak için jeolojik verileri kullandı ve bu da dalmış bir plaka tarafından potansiyel olarak boşaltılan geniş bir alana işaret etti.
Ancak kuzey Borneo aynı zamanda ‘bulmacanın en önemli parçasını’ da ortaya çıkardı: ‘Pontus’un kalıntıları’ olarak tanımlanan, bazalttan yapılmış okyanus kayaları.
Araştırmacılar, manyetik teknikler kullanarak Borneo’daki bazaltın, yaklaşık 85 milyon yıl önce levhanın bu kısmı daldığında geride kalan Pontus kalıntıları olduğunu belirledi.
Van de Lagemaat, “Bazaltın kendisi 135 milyon yıl önce oluştu ve bazalt oluştuğunda, kayanın oluşumu sırasında mevcut olan manyetik alan hakkında bilgi depolar” dedi.
‘Kayalarda depolanan eski manyetik alana dayanarak, kayanın 135 milyon yıl önce hangi enlemde oluştuğunu çıkarabiliriz.
‘Bazalt parçasının 85 milyon yıl önceki (Borneo’ya ulaştığı ve daldığı zaman) ve 135 milyon yıl önceki (oluştuğu zaman) hareketini modellediğimizde, tüm plakanın hareketi hakkında bilgi ediniyoruz.
Bu hareket, aynı zaman aralığında daha önce bilinen levhaların hareketiyle uyuşmuyor. Dolayısıyla bu, daha önce bilinmeyen bir levhayla karşı karşıya olduğumuz anlamına gelmelidir.
Ekip, kayalık ‘Pontus kalıntılarının’ sadece kuzey Borneo’da değil, aynı zamanda Batı Filipinler’deki bir ada olan Palawan’da ve Güney Çin Denizi’nde de bulunduğunu söylüyor.
Utrecht Üniversitesi uzmanları, Dünya’nın mantosunun derinliklerinde bulunan eski tektonik plakaların parçalarına dayanarak Pontus’un varlığını 10 yıldan daha uzun bir süre önce tahmin etmişlerdi, ancak şimdi hipotez kesinleşti.
Bu tür dalmış levha parçaları (Dünya’nın mantosunda kaybolmuş), Dünya yüzeyinin yaklaşık 2.900 altındaki çekirdek-manto sınırına kadar Dünya’nın içinde izlenebilir.
Van de Lagemaat, “Bu parçalar, depremlerin yaydığı sismik dalgaları kullanan sismik tomografi adı verilen bir teknik kullanılarak tespit edilebilir” dedi.
Bu dalgalar her yerde bulunan sismograflar tarafından algılanıyor. Eğer bir sismik dalganın beklenen varış zamanı ile gerçek varış zamanı arasında bir fark varsa, bu mantoda bir anomali olduğunu gösterir.
‘Zamanla bu, tüm depremler ve dalgalarının tüm bu sismograflar tarafından alınmasına ilişkin çok sayıda veri üretir ve bu da Dünya’nın mantosunun 3 boyutlu bir modelinin oluşturulmasını sağlar.
Ekip, Dünya’nın sert dış kabuğunu oluşturan tektonik plakaların hareketlerini anlamanın, gezegenin jeolojik tarihini anlamak için çok önemli olduğu sonucuna varıyor.
Yeni çalışma Gondwana Research dergisinde yayımlandı.
Derleyen: Feyza ÇETİNKOL
Kaynak: 20 Milyon Yıl Önce Batan Mega Tektonik Levha Pontus Keşfedildi
İspanya’da Yeni Keşfedilen 3.000 Yıllık Stela Toplumsal Cinsiyet Kalıplarını Altüst Ediyor